Παλαιά Ποταμιά
Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός της Παλιάς (Παλαιάς) Ποταμιάς αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό μνημείο πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Οι ερειπωμένες οικίες στέκουν ως μάρτυρες ενός άλλοτε ανθηρού οικονομικά και κοινωνικά οικισμού. Η αμφιθεατρική τοπογραφία του ερειπωμένου οικισμού κάνει την θέα των σπιτιών ακόμα πιο υποβλητική, δημιουργώντας ένα θεατρικό σκηνικό με πρωταγωνιστές τα πέτρινα ερείπια. Η Παλαιά Ποταμιά βρίσκεται σε μία χαράδρα στους πρόποδες της ανατολικής πλευράς του όρους της Αμανής της Βόρειας Χίου, στη συμβολή δύο χειμάρρων, του “Απέσω” και του “Καρυδάτου”. Το χωριό προήλθε από τον μεσαιωνικό οικισμό Άγιο Γεώργιο που ήταν κοντά στην Πιραμά.
Ο Άγιος Γεώργιος ήταν ένας οικισμός ορατός από την θάλασσα, οπότε εύκολος στόχος για τους πειρατές. Γύρω στο 1600, οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στην Παλαιά Ποταμιά. Η φυσική οχύρωση του τόπου καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολη την πρόσβαση στις πειρατικές επιδρομές, προστατεύοντας τους κατοίκους. Η δυσπρόσιτη τοποθεσία παρείχε προστασία αλλά επέτρεπε μόνο δύο ώρες ηλιοφάνειας την ημέρα, δημιουργώντας ένα ανθυγιεινό μικροκλίμα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ασθενειών και κυρίως της φυματίωσης. Η νόσος άρχισε να αποδεκατίζει τους κατοίκους, με αποτέλεσμα στα μέσα του 20ου αιώνα να αρχίσει η σταδιακή εγκατάλειψη του οικισμού και η μεταφορά του στην σημερινή Νέα Ποταμιά, μόλις 2 χιλιόμετρα απόσταση από την αρχική θέση.
Τη μεταφορά του χωριού επιδίωξε ο διδάσκαλος του χωριού Ιωάννης Μιχαήλ Πουλής. Στις 23 Απριλίου του έτους 1956 συγκέντρωσε υπογραφές των κατοίκων και με έγγραφο του προς τη Νομαρχία ζητούσε τη μεταφορά του χωριού, χαρακτηρίζοντάς το ανθυγιεινό και απομονωμένο. Στην απόφαση της μετεγκατάστασης συνέβαλε καθοριστικά η καταστροφή του οδικού δικτύου από τον σεισμό του 1949 και η δύσκολη πρόσβαση μεταξύ των χωριών της Αμανής. Το νέο χωριό εγκαινιάστηκε την 25η Μαΐου 1964. Σταδιακά μετακινήθηκαν όλοι οι κάτοικοι έως το 1970. Σήμερα στον παλαιό οικισμό σημαντικό τοπόσημο αποτελεί το κτήριο του σχολείου, χτισμένο το 1912 με προσωπική εργασία των κατοίκων. Ο ενοριακός ναός είναι αφιερωμένος στον Άγιο Αντώνιο. Είναι ανακαινισμένος και δεσπόζει απέναντι από τον οικισμό, ξεχωρίζοντας μέσα στο κατάφυτο περιβάλλον.
Άγιος Αντώνιος
Ο ναός του Αγίου Αντώνιου βρίσκεται απέναντι από τον οικισμό της Παλιάς (Παλαιάς) Ποταμιάς. Είναι μονόχωρος ναός, κεραμοσκεπής με κύρια είσοδο από τα δυτικά. Νότια της εισόδου σώζεται εντοιχισμένη μία μαρμάρινη πλάκα στην οποία αναγράφεται το έτος 1800. Εσωτερικά το επιβλητικό μαρμάρινο τέμπλο χρονολογείται στα τέλη του 19ου αιώνα. Ωστόσο σε αρχειακό υλικό του 18ου αιώνα αναφέρεται η ύπαρξη του ναού. Δεν υπάρχουν άλλα αρχειακά ή αρχαιολογικά τεκμήρια για την ίδρυση και την πρώτη αρχιτεκτονική φάση του μνημείου. Πριν την εγκατάλειψη του οικισμού, ο ναός αποτελούσε τον κεντρικό ενοριακό ναό, όπως μαρτυρούν και οι μεγάλες διαστάσεις του κτηρίου.
Κάθε χρόνο το βράδυ της παραμονής της εορτής του τιμώμενου αγίου, δηλαδή στις 16 Ιανουαρίου, οι κάτοικοι της Νέας Ποταμιάς έρχονται στο εγκαταλελειμμένο χωριό και συμμετέχουν ευλαβικά στην βραδινή θεία λειτουργία αφιερωμένη στον προστάτη τους άγιο Αντώνιο. Η ετήσια αυτή επίσκεψη συνοδεύεται από ένα έθιμο: στα ερειπωμένα σπίτια και στο κτήριο του σχολείου ανάβουν φανάρια σε ανάμνηση των προγόνων. Το εγκαταλελειμμένο σύνολο σπιτιών «ζωντανεύει» σε μια μαγικά υποβλητική ατμόσφαιρα, καθώς μέσα από τα ερειπωμένα ανοίγματα διακρίνονται μικρές φωτεινές δεσμίδες. Το έθιμο αυτό ονομάζεται «αναφερμός» και αναβιώνει κάθε χρόνο, αποτελώντας ένα σημαντικό γεγονός της περιοχής.